Muzeum Ziemi Sochaczewskiej i Pola Bitwy nad Bzurą w Sochaczewie

Plac Kościuszki 12
tel. (46) 862 33 09
www.muzeumsochaczew.pl

Muzeum Pomnik mieści się w klasycystycznym dawnym ratuszu z XIX w. Gromadzi głównie zbiory dotyczące II wojny światowej, które prezentowane są na stałej wystawie "Pole bitwy 1939-1945 - Gdy bój na Bzurą wrzał". Powstało w 1973  roku z inicjatywy członków Stowarzyszenia Miłośników Ziemi Sochaczewskiej.
Inspiracją do stworzenia Muzeum w Sochaczewie stała się w głównej mierze - Bitwa nad Bzurą, największa polska bitwa w wojnie polsko -niemieckiej 1939 roku.

W 1972 roku Maciej Wojewoda - założyciel i pierwszy dyrektor Muzeum Ziemi Sochaczewskiej i Pola Bitwy nad Bzurą rozpoczął akcję gromadzenia pamiątek historycznych z okresu Bitwy nad Bzurą 1939 r. Akcja ta polegająca na eksploracji rejonu walk uzyskała wielką aprobatę społeczną.

Pierwszą wystawę w oparciu o zgromadzone zbiory zorganizowano w 1973 roku w budynku Ratusza. Była ona poświęcona dziejom Ziemi Sochaczewskiej od czasów najdawniejszych do końca II wojny światowej. W 1977 roku Muzeum otrzymało status Muzeum Państwowego.

Akcja poszukiwania zbiorów na pobojowisku największej bitwy września, rozpoczęta w 1972 roku trwa nieprzerwanie do dziś. W celu pozyskiwania zbiorów, przemierzono kilkadziesiąt tysięcy kilometrów, penetracji poddano obszar dawnego województwa skierniewickiego, warszawskiego, ziemi sochaczewskiej i całego dzisiejszego powiatu sochaczewskiego.
Idąc za wskazówkami autentycznych weteranów walk nad Bzurą, takich jak prof. Władysław Pałucki, por. A. Doroszewski, płk. L. Głowacki wytrwale studiowano wojskowe mapy, odtwarzano dyslokacją oddziałów, przeszukiwano zapadnięte okopy i zarośnięte stanowiska artylerii. Do akcji włączono długą listę poszukiwaczy, najbardziej zasłużeni to Leszek Wilgat, Ryszard Wójcik, Andrzej Bniński oraz Jerzy Waszkiewicz.
Z wielką pomocą przychodzili Muzeum mieszkańcy rejonu ujścia Bzury. Wielu z nich doskonale pamiętało wydarzenia z lat wojny i okupacji. We wrześniu 1939 roku w wielkim stopniu zasłużyli się, pomagając walczącemu wojsku z własnego poczucia obowiązku, często przezwyciężając lęk przed śmiercią w toku działań wojennych. Opatrywali rannych, służyli za przewodników w drodze do Bzury, chowali poległych, ukrywali porzuconą broń. Nawiązanie dobrego kontaktu oraz uzyskanie aprobaty społeczności lokalnej przyniosło świetne efekty. Tworzące się Muzeum Ziemi Sochaczewskiej uzyskało w poszukiwaniach wielu przewodników - strażników pola bitwy. Byli wśród nich już nieżyjący śp. Kazimierz Ksyna z Bielin, śp. Stanisław Zientara z Uderza, śp. Antoni Domański z Witkowic. Przekazali oni do Muzeum setki eksponatów.

Każdy przedmiot prezentowany dziś na ekspozycji w Muzeum Ziemi Sochaczewskiej i Pola Bitwy nad Bzurą opowiada swoją, osobliwą historię. Z gablot i dioram przemawia broń, ekwipunek i dokumety podniesione z pobojowiska. Są tam eksponaty wykopane z pól i lasów, wydobyte z rzek, bagien, torfowisk i stawów, dosłownie i w przenośni - ziemi wydarte.

O specyficznym charakterze sochaczewskiego Muzeum pisał niegdyś Ryszard Wójcik : "Bo to jest niemożliwe Muzeum. Założył je kiedyś, w roku 1973, plastyk Maciej Wojewoda. Pomagali mu chłopi z Brochowa, Iłowa, Janówka, Uderza, Bud Starych - jedni taplali się razem z Maćkiem w bagnie, inni ryli jeszcze raz okopy na swych polach, szukając zakopanych pamiątek, inni zdzierali strzechy, by znaleźć ukryty bagnet... Na wieść, że jest takie muzeum w Sochaczewie, zjeżdżali się we wrześniu uczestnicy bitwy, młodzież harcerska paliła ogniska na miejscu krwawej przeprawy, słuchano o północy artylerzystów Ludwika Głowackiego i Andrzeja Doroszewskeigo, którzy skutecznie bili wroga (...) Muzeum nie milczy ponuro zastygłym żelastwem pobojowiska, a gada, śpiewa stugłośnie wielką pieśń o największej bitwie września."

Najważniejsza część ekspozycji w sochaczewskim Muzeum to broń strzelecka, oporządzenie, umundurowanie, odznaczenia, dokumenty i zdjęcia żołnierzy Wojska Polskiego walczących w bitwie nad Bzurą i obronie Sochaczewa we wrześniu 1939 r.
Przedmioty, ukryte na polu bitwy przez żołnierzy i miejscową ludność, zostały odnalezione przez pracowników muzeum, a także ofiarowane do jego zbiorów przez mieszkańców ziemi sochaczewskiej i rodziny poległych w bitwie, tworząc unikatową kolekcję - jedną z najbogatszych w kraju i nie tylko.

Najcenniejsze eksponaty to m.in. płat sztandaru 59 Pułku Piechoty, grot od sztandaru 68 Pułku Piechoty, granatnik piechoty wz. 36 - dar Funduszu Obrony Narodowej, karabin przeciwpancerny "Ur" wz. 35, moździerz piechoty kal. 81 mm wz. 31, ckm "Maxim" wz. 08 na podstawie saneczkowej, płomień od fanfary i księga pamiątkowa 2 Pułku Szwoleżerów Rokitniańskich, kasetka z pieczęciami II Dywizjonu 26 pułku Artylerii Lekkiej, znaki tożsamości, meldunki i zdjęcia z walk o Sochaczew, dokumenty majora Feliksa Kozubowskiego dowódcy II batalionu 18 Pułku Piechoty poległego podczas obrony Sochaczewa 15 września 1939 r., pamiątki po marynarzach oddziału wydzielonego "Wisła", po jeńcach Oflagu VII A Murnau, obozów w Rosji oraz po generałach : Romanie Abrahamie, dowódcy Wielkopolskiej Brygady Kawalerii i Stanisławie Grzmot - Skotnickim, dowódcy Grupy Operacyjnej Kawalerii, Franciszku Władzie, dowódcy 14 Dywizji Piechoty.

Obok pamiątek z września 1939 roku na wystawie stałej zobaczyć można broń, umundurowanie, odznaczenia, dokumenty, fotografie ukazujące Sochaczew i jego okolice w okresie okupacji hitlerowskiej, opisy działań ruchu oporu na ziemi sochaczewskiej, w szczególności Obwodu AK "Skowronek" i Zgrupowania AK "Kampinos", a także pamiątki po skoczkach spadochronowych "Cichociemnych" i mieszkańcach ziemi sochaczewskiej walczących na frontach II wojny światowej : Tobruk - Lenino - Monte Cassino - Bolonia - Wilhelmshaven - Berlin.

W Muzeum prezentowana jest również jedyna na Mazowszu wystawa "Nad Bzurą bez zmian - opowieść o wojnie w okopach 1914-15 r.". Prezentowane są na niej eksponaty związane z okresem walk pozycyjnych nad dolną Bzurą i Rawką, m.in. unikatowe znaleziska z pola walki, zdjęcia i pocztówki archiwalne z frontu, nieznane dotychczas relacje korespondentów wojennych, jedna z dwóch w Polsce butli służących do transportu i rozpylania gazów bojowych z Bolimowa, militaria, ekwipunek oraz pamiątki żołnierzy rosyjskich i niemieckich, płyta okopowa ze stanowisk w Witkowicach. W trakcie oglądania podniesionych z pobojowisk szczątków karabinów, elementów oporządzenia - guzików, bagnetów, amunicji, odłamków pocisków, zdjęć i pocztówek, zwiedzający może wyobrazić sobie zacięte i krwawe zmagania, których świadkiem było miasto Sochaczew w czasie I wojny światowej.

Na dziedzińcu Muzeum znajduje się stała ekspozycja plenerowa sprzętu bojowego Wojska Polskiego, m.in. lufa armaty polowej kal. 75 mm wz. 1897 i ponton mostowy pochodzące z walk nad Bzurą we wrześniu 1939 r., czołg T-34/85, armata przeciwlotnicza 85 mm wz. 1939, moździerz pułkowy 120 mm wz. 1938, samolot MIG - 21 R.

Muzeum prowadzi badania nad pradziejami, historią Sochaczewa i ziemi sochaczewskiej, gromadzi zabytki kultury materialnej, archiwalia, wydaje własne publikacje. Organizuje ciekawe i cenne wystawy etnograficzne, archeologiczne, historyczne, plastyczne i militarne. Ekspozycje te przyczyniają się do kulturalnej, historycznej edukacji społeczeństwa miasta, powiatu sochaczewskiego, województwa mazowieckiego oraz Polski.

Każdego roku, we wrześniu, Muzeum było współorganizatorem Rekonstrukcji Historycznej "Bzura" w Brochowie - inscenizacji historycznej walk nad Bzurą w 1939 roku. Widowisko to zainicjowane 11 lat temu przez wielkiego przyjaciela Muzeum - Pawła Rozdżestwińskiego skupiało ponad 30 tysięcy widzów. W tym samym terminie od prawie 40 lat, pod egidą Hufca ZHP Sochaczew i muzeum odbywają się Mazowieckie Rajdy Szlakami Walk nad Bzurą, a także coroczne wycieczki historyczne "Szlakiem Pól Bitewnych i cmentarzy wojennych" z udziałem młodzieży i uczestników walk.

Z okazji rocznic, w sochaczewskiej placówce muzealnej, odbywają się lekcje historii dla młodzieży ze szkół, w których uczestniczą żołnierze lat wojny i okupacji 1939 - 1945, z Polski i zagranicy.

Muzeum Ziemi Sochaczewskiej i Pola Bitwy nad Bzurą posiada i udostępnia "Archiwum Pamięci Bitwy" - bogatą dokumentację żołnierzy poległych w czasie walk nad Bzurą we wrześniu 1939 r. Dzięki temu udało sie odtworzyć żołnierskie losy wojenne i określić miejsca spoczynku ponad 100 osób. Muzeum współpracuje z Biurem Poszukiwań Polskiego Czerwonego Krzyża, zbiera i opracowuje materiały dotyczące Miejsc Pamięci Narodowej i udostępnia je placówkom oświatowym na terenie miasta, powiatu sochaczewskiego i województwa mazowieckiego.

Muzeum w ciągu swojej wieloletniej działalności, inicjowało i wspomagało merytorycznie konserwacje i remonty cmentarzy wojennych, budowę i otwarcie kilkunastu pomników i tablic pamiątkowych poświęconych żołnierzom walczącym i poległym w Bitwie nad Bzurą 1939 r. Dzięki pracy dokumentacyjnej, na terenie gmin powiatu sochaczewskiego udało się odrestaurować cmentarze wojenne w Rokicinie - Radziwiłce, Budach Starych, Juliopolu, Mistrzewicach, Leontynowie i inne.

Eksponaty z sochaczewskich zbiorów prezentowane są na wystawach w kraju i zagranicą, m.in. w Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie, Muzeum Armii "Poznań" w Poznaniu, Muzeum Obrońców Poczty Gdańskiej w Gdańsku, Muzeum Wojska Polskiego w Sydney, Yad Vashem w Jerozolimie, Muzeum Bitwy o Monte Cassino i innych.

Placówka jest też współorganizatorem wielu imprez kulturalnych i patriotycznych, organizowanych na terenie miasta m.in. Dni Sochaczewa, obchodów Rocznicy Konstytucji 3 Maja, obchodów rocznicowych wybuchu II wojny światowej, Święta Niepodległości 11 Listopada, rocznicy wybuchu Powstania Warszawskiego, ale także ferii zimowych oraz wakacji dla młodzieży okolicznych szkół.

Na przestrzeni wielu lat Muzeum Ziemi Sochaczewskiej i Pola Bitwy nad Bzurą gościło wiele znakomitych postaci, m.in. trzykrotnie Prezydenta RP na Uchodźctwie - śp. Ryszarda Kaczorowskiego, doradcę Prezydenta USA - prof. Zbigniewa Brzezińskiego, v-ce Marszałka Sejmu RP - prof. Tomasza Nałęcza, gen Klemensa Rudnickiego, Biskupa Alojzego Orszulika, Ministra Obrony Narodowej - Piotra Kołodziejczyka, dyr. Muzeum Narodowego - prof. dr Stanisława Lorenca, Marszałka Województwa Mazowieckiego - Adama Struzika oraz wielu uczestników bitwy nad Bzurą.

Wszyscy wyżej wymienieni wyrażali się z wielkim uznaniem o pracy placówki, o czym świadczyć może chociażby wpis śp. Ryszarda Kaczorowskiego : "Prawdziwa perełka wśród placówek muzealnych - ewenement w skali kraju znaczący akcent w światowym muzealnictwie pól bitewnych. Drugie po Verdun - muzeum jednej bitwy ! Chwała dla Miasta i entuzjastów prowadzących Muzeum Bitwy nad Bzurą, zachowujących pamięć naszych militarnych dokonań dla przyszłych pokoleń."

Muzeum posiada dziś w swoich zbiorach około 4 000 eksponatów. Kolejnych kilkaset pozostaje w opracowaniu i konserwacji. Czekają one na właściwą sobie ekspozycję w magazynach i pracowniach. Z każdym rokiem przybywa znalezisk i darów, częste są też sygnały o eksponatach znajdujących się w terenie, muzeum podejmuje samodzielne akcje eksploracyjne w celu pozyskiwania zbiorów.

Ostatnim rzadkim znaleziskiem okazał się wrak samolotu BF - 109 G, który został odnaleziony w miejscowości Truskaw na terenie Kampinoskiego Parku Narodowego w 2009 roku. Efektem 3 dniwych prac wykopaliskowych było wydobycie ponad 500 kg materiału z rozbitego samolotu. Odnalezionych zostało wiele elementów blach pokryciowych oraz innych elementów konstrukcyjnych. Były części instalacji hydraulicznej, goleń podwozia głównego, fragmenty usterzenia i owiewki kabiny pilota, łopatę śmigła, piastę śmigła, fragment silnika z korowodem i przeciwciężarem, tuleję cylindra i inne mniejsze fragmenty silnika, najprawdopodobniej DB-605A. Jednak najcenniejszym znaleziskiem jest karabin MG-131 wraz z amunicją.

Zbiory Muzeum to jedna z najbogatszych w kraju, unikatowa kolekcja, która prezentowana była w wielu audycjach telewizyjnych i radiowych m.in. TV - Regionalna, TV Polonia, TVP Historia, TV Polsat, TVN oraz w programie Polskiego Radia.

Wystawy stałe i czasowe, corocznie zwiedza około 10 000 osób, zarówno młodzież szkolna jak i dorośli, mieszkańcy Sochaczewa, powiatu sochaczewskiego i Polski.

W trakcie blisko 40- letniej działalności Muzeum nadano nastepujące odznaczenia :
- Za zasługi dla Województwa Skierniewickiego (1983 r.)
- Srebrny Medal Opiekuna Miejsc Pamięci Narodowej (1978 r.)
- Honorowa Odznaka II stopnia Polskiego Czerwonego Krzyża (2004 r.)
- Złoty Medal Opiekuna Miejsc Pamięci Narodowej (2004 r.)
- Medal "Pro Memoria" (2006 r.)

Źródło: Materiał na konferencję naukową "Pamięć września 1939 roku-muzea, cmentarze, pomniki".
Zdjęcia: Artmagazine