Zabytki Miasta

• Ruiny zamku Książąt Mazowieckich

Sochaczewski zamek znajduje się na prawym brzegu Bzury, na wzgórzu będącym początkowo cyplem wysoczyzny, na której położone jest miasto. Wzniesienie jest pochodzenia lodowcowego, od stron północnej i wschodniej oddzielone od miasta głęboką doliną strumyka, który kiedyś płynął od Czerwonki i wpada w tym miejscu do Bzury. Zaś od strony południowej górę zamkową oddzielono głęboką fosą, ponieważ nie było naturalnych warunków obronnych. W ten sposób znacznie utrudniono dojście i zagwarantowano bardzo dobre warunki dla przyszłej twierdzy.

Drewniano-ziemny gród obronny został wzniesiony na wzgórzu zamkowym na początku XIII stulecia. Powierzchnia warowni wynosiła około 50-70 m², jednak mimo niewielkich rozmiarów, stanowiła mocny punkt oporu w czasie wojen. Pierwsza pewna notka o zamku w Sochaczewie pochodzi z 1221 roku, wspomniano w niej o kasztelanie Falentym, który mieszkał wówczas w grodzisku. W 1286 roku na ziemię sochaczewską najechał książę włodzimierski i brzeski Włodzimierz Wasylkowicz wraz z wojskami litewskimi. Gród został wówczas zdobyty, spalony i zniszczony.

Około połowy XIV stulecia książę Siemowit III wzniósł na wzgórzu murowany zamek w stylu gotyckim. Był to obiekt zbudowany na planie czworoboku, z cegły i kamieni polnych. Zamek składał się z murów obronnych, wieży bramnej od północy z drewnianą nadbudową oraz wewnętrznych zabudowań wykonanych z drewna.

Na zjeździe książąt mazowieckich w 1377 roku w sochaczewskiej warowni ustanowiono Statuty Mazowieckie będące najstarszym pisanym zbiorem praw mazowieckich. Znosiły m.in. sądy boże, polegające na poddawaniu różnym próbom np.: niesienia gorącego żelaza, pławienia w wodzie, pojedynku. Brak obrażeń cielesnych uważano wówczas za dowód niewinności.
 

Pomiędzy połową XIV wieku, a 1476 rokiem zamek był siedzibą książąt mazowieckich, a w jednym z pomieszczeń przechowywano księgi sądowe, grodzkie i ziemskie.

Około I połowy XVI wieku starosta sochaczewski Krzysztof Szydłowiecki znacznie przebudował zamek. Odrestaurowano mury, wzniesiono nową, wschodnią wieże bramną na planie prostokąta oraz wybudowano drewniany dom mieszkalny. Pozostałą zabudowę stanowiły : największy drewniany dom królewski od strony południowej i dom stary po zachodniej stronie. Najbardziej reprezentacyjny był oczywiście dom królewski, w którym na trzech kondygnacjach znajdowały się sklepy, składy i piwnice oraz powyżej pomieszczenia zamieszkiwane przez monarchę. Dom stary łączył się z wieżą i był użytkowany przez załogę. Aby dodatkowo wzmocnić warownię, usypano wokoło niej 2 wały ziemne.

Przez cały XVI wiek zamek ulegał coraz większemu zniszczeniu, a przyczyniły się do tego głównie mała stabilność oraz osuwanie się zboczy wzgórza zamkowego, co w kolejności prowadziło do pękania murów budowli i zabudowań wewnętrznych.

W latach pomiędzy 1608-1638 Stanisław Radziejowski polecił rozebrać ruiny zamku gotyckiego, z wyjątkiem baszty północnej, w której mieściło się archiwum ksiąg grodzkich. Priorytetem było wzmocnienie fundamentów oraz zbocz wzgórza zamkowego. Zamek nowożytny składał się z trzech skrzydeł, z których reprezentacyjne było zachodnie. To w nim mieściły się najważniejsze pomieszczenia : sala rycerska oraz skarbiec na srebra i dokumenty na piętrze. W pozostałych dwóch skrzydłach mieściły się komnaty niższej rangi. W miejscu wieży wschodniej wzniesiono ośmioboczną basztę w której znajdowała się kaplica. Wjazd na dziedziniec prowadził przez kurtynę wschodnią, tuż przy wieży i poprzedzony był drewnianym mostem.

W czasie najazdu szwedzkiego zamek uległ zniszczeniu, a podczas Powstania Kościuszkowskiego został ostatecznie zrujnowany przez Prusaków. Około 1815 roku zawaliły się pozostałości dwóch zamkowych baszt.

Do czasów dzisiejszych przetrwało zachodnie skrzydło z dużymi otworami okiennymi skierowanymi ku rzece. Zaś w skrzydle wschodnim pozostały jedynie szczątki wieży, przy której znajdował się wjazd na dziedziniec zamku. Dosyć czytelnie zachowała się również fosa, odcinająca zbocza wzgórza od reszty otoczenia.

Zamek książąt mazowieckich jest najstarszym zabytkiem w Sochaczewie, a zarazem wznosząc się malowniczo na wysokim brzegu Bzury, prawdziwą ozdobą krajobrazu.  

• Ratusz

Budynek sochaczewskiego ratusza wzniesiono w latach 1825-28 według projektu Bonifacego Witkowskiego. Władze miasta zajęły nowe pomieszczenia po tym jak od 1818 nie posiadały swojej siedziby. Niestety ratusz wielokrotnie ulegał zniszczeniu, w trakcie powstania listopadowego oraz I i II wojny światowej.  

Obiekt zachowany jest w stylu klasycystycznym i ściśle nawiązuje do swojego pierwowzoru. Choć nie posiada portyku na czterech jońskich kolumnach i belwederu powyżej. Do dziś zachowały się kolebkowo sklepione piwnice. Ratusz jest jedną z najbardziej reprezentacyjnych budowli w Sochaczewie, mieści się w północnej pierzei rynku.

Od 1973 roku obiekt jest siedzibą Muzeum Ziemi Sochaczewskiej i Pola Bitwy nad Bzurą. 

• Kramnice

Sochaczewskie hale targowe zostały wybudowane w latach 1828-33 przez Abrahama Szweycera z Łęczycy, w ramach nowej regulacji miasta. Ulica Warszawska, przy której stoją Kramnice, zmieniała się wówczas w główną arterię komunikacyjną miasta. Pomysłodawcą projektu był Bonifacy Witkowski będący znanym budowniczym Województwa Mazowieckiego, a także projektantem sochaczewskiego ratusza. 

Obiekt cechuje typowy dla architekta oraz swojej funkcji styl klasycystyczny. Charakterystycznym elementem są podcienia z arkadami na toskańskich półkolumnach. Początkowo budynek był jednokondygnacyjny, a po I wojnie światowej został powiększony poprzez nadbudowane piętro.

Kramnice są szczególną częścią materialnego dziedzictwa kulturowego, a zarazem jednym z nielicznych ocalałych zabytków Sochaczewa.

• Kościół parafialny w Trojanowie
  

Pierwszy raz o kościele w Trojanowie wspomniano w 1222 roku, a dotyczyło to wzmianki o wizycie księcia Konrada I Mazowieckiego, który ufundował wówczas kościół pw. Św. Wawrzyńca. Został on następnie zniszczony w 1294 roku przez wojska litewskiego księcia Witesa. Kolejne notki o Trojanowskim kościele pochodzą z lat 1541-1547 i 1661. Następnie miejscowość utraciła parafię, aż do 1773 roku, kiedy to wydano akt erekcji parafii.

Obecny kościół pod wezwaniem Najświętszej Maryi Panny wzniesiono w 1783 roku, a fundatorem był kasztelan sochaczewski i marszałek Trybunału Koronnego Adam Lasocki. W czasie I wojny światowej kościół oraz plebania zostały uległy zniszczeniu, jednak w latach 1916-1919 obiekty te odbudowano, dzięki wielkiemu wysiłkowi księży i mieszkańców. W 1939 roku w ołtarzu głównym świątyni umieszczono płaskorzeźbę Matki Boskiej Bolesnej autorstwa Stanisława Tarkowskiego, studenta Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. W latach 1989-1994 kościół został rozbudowany, a w 1996 konsekrowany przez biskupa łowickiego Alojzego Orszulika.

Obiekt jest murowaną z cegły, jednonawową budowlą wzniesioną w stylu późnobarokowym. Posiada trójosiową fasadę zwieńczoną przerywanym przyczółkiem ze sterczyną w centralnej części. Budynek pokryty jest dwuspadowym, blaszanym dachem. We wnętrzu starszej części świątyni znajdują się trzy ołtarze : Matki Bożej Bolesnej, będący dawniej ołtarzem głównym, Matki Boskiej Częstochowskiej i Pana Jezusa. W nowej części zaś w ołtarzu głównym umieszczono mozaikę wykonaną przez Żanetę Szydłowską z Mińska Białoruskiego. Przedstawia ona św. Annę z maleńką Maryją na rękach i aniołem.

Do I połowy XIX wieku wokół świątyni znajdował się cmentarz przykościelny założony pod koniec XVIII stulecia. Podczas prac przy rozbudowie kościoła odkryto pozostałości grobowca oraz ludzkie kości.

Kościół pod wezwaniem Najświętszej Maryi Panny jest najstarszą świątynią w Sochaczewie, a zarazem obiektem zachowanym w dobrym stylu architektonicznym,  położonym w bardzo malowniczym miejscu.

• Grobowiec mułły i cmentarz muzułmański

Grobowiec mułły został zbudowany w pierwszej połowie XIX stulecia. Jest on pozostałością dawnej nekropolii, założonej na gruntach majątku Czerwonka, będącego w posiadaniu generała Augusta Radwana. W Sochaczewie stacjonowała wówczas carska muzułmańska jednostka wojskowa. Obecnie znajduje się na terenie należącym do Liceum Ogólnokształcącego im. Fryderyka Chopina, na wysokiej skarpie nadbzurzańskiej. Cmentarz tatarski zaczęto użytkować już od 1831 roku, a przestano wykorzystywać przypuszczalnie w latach sześćdziesiątych XIX stulecia.

W 1884 roku miejscowa nekropolia została opisana przez Konstantego Krynickiego, reportera „Wędrowca”, który zwiedzał w tamtym czasie Sochaczew. „ Pełno tu pozapadanych mogił, jest kilka tablic grobowych, z piaskowca wykutych, pionowo ustawionych z napisami w języku zapewne tureckim, a ponad samym brzegiem rzeki wznosi się obecnie pusta całkiem, okrągła wieżyczka, z małem, wysoko nad poziom wyniesionym okienkiem, i z marmurową ponad niem tabliczką, takiemiż jak i grobowe kamienie napisami pokrytą. Stożkowaty dach wieżyczki zdobi łokciowy pręt żelazny z mosiężnym półksiężycem. Podobno, ma to być grób jakiegoś mułły.”

Aktualnie pozostałością cmentarza jest jedynie grobowiec duchownego muzułmańskiego nazywany basztą tatarską. Jest on budowlą wzniesioną na planie koła z czerwonej cegły, przykrytą wysokim spiczastym daszkiem i zakończonym błyszczącą iglicą, którą wieńczy nów miesięczny. Obiekt posiada półkoliste wejście, nad którym kiedyś znajdowało się okno. Stan zachowania nie jest zadowalający, budynek nie posiada dachu, a dodatkowo widoczne są ubytki w murze. Nie zachowała się również do dziś tablica z napisem przytaczającym rozdział z Koranu, która dawniej umieszczona była w ścianie od wschodniej strony.  

Niewątpliwie jednak jest to zabytek niezwykle unikatowy, który świadczy o obecności ludności muzułmańskiej na ziemi sochaczewskiej, a tym samym posiada wyjątkową wartość historyczną.

• Dworzec PKP z Wieżą Ciśnień

Dworzec PKP zbudowany został w końcu XIX stulecia i swoim stylem architektonicznym nawiązuje do bardzo popularnej w owym czasie na terenie Mazowsza, architektury dworkowej. Wzniesiony z czerwonej cegły, jest budynkiem jednokondygnacyjnym ze spadzistym dachem, o rozłożystej powierzchni. Jego reprezentacyjny charakter podkreśla wyodrębnienie wejść zarówno w elewacji frontowej jak i od strony torów. Dosyć surową bryłę budynku łagodzą duże okna zwieńczone łukami.

Znaczenie dworca PKP w Sochaczewie zwiększyło się na początku ubiegłego stulecia, ponieważ w latach 1900-1902 wybudowana została szerokotorowa linia Kolei Warszawsko-Kaliskiej, wiodąca z Warszawy Kaliskiej przez Sochaczew, Łowicz, Łódź Kaliską, Sieradz do Kalisza.

Wieża Ciśnień została wzniesiona w 1921 roku w stylu typowym dla takich budowli. Podobne wieże wodne wybudowano w Żyrardowie, Łodzi Kaliskiej, Koninie, Tłuszczu, Radomsku czy Nasielsku.

Charakter obiektu ściśle nawiązuje do architektury baroku i ma tzw. oprawę historyzującą . Elementem szczególnie zwracającym uwagę jest silne uwypuklenie poszczególnych partii poprzez podzielenie budowli misternie wyprofilowanymi gzymsami, pokrytymi dachówką. Dodatkowo majestat wieży podnosi kamienny, dość wysoki cokół. Budynek posiada okrągłe lub zakończone łukami okna, a zwieńczony jest namiotowym, ośmiobocznym dachem z metalową iglicą. Wykusz ze wspornikami znajdujący się na wysokości drugiej kondygnacji kryje w sobie zbiornik wodny.

Głównym zamierzeniem dla tego typu budowli było zasilanie parowozów znajdujących się na stacji kolejowej, a także pełniły funkcję zbiornika przeciwpożarowego. 

• Młyn Repsz
  

Pierwsza wzmianka o młynie wodnym pojawiła się w 1763 roku. Już wówczas Repszowie sprowadzili się do Polski i zajęli się produkcją przemysłową i rolną. Chodakowski młyn rozpoczął swoją działalność w 1906 roku, a pierwszym właścicielem obiektu był Karol Repsz. W czasie II wojny światowej w domu mieszczącym się przy młynie znajdowało się centrum dowodzenia strukturami Armii Krajowej. W specjalnie urządzonych pomieszczeniach ukrywali się Żydzi, partyzanci i ranni żołnierze. To z tego miejsca wysyłano transporty z żywnością dla uczestników
Powstania Warszawskiego i wielu innych walczących Polaków. Właściciele Chodakowskiego młyna mieli również znaczący wpływ na życie mieszkańców Sochaczewa. Zygmunt Repsz był inżynierem mostu w Wyszogrodzie oraz mostu na Utracie znajdującego się tuż obok młyna. Alfred Repsz czynnie udzielał się w trakcie budowy szkoły im. Fryderyka Chopina w Chodakowie. Dodatkowo działali również na rzecz tworzenia struktur pomocy społecznej w rodzimym mieście i w Warszawie.

Po wojnie młyn przeszedł na własność Skarbu Państwa i użytkowany był przez zarząd młynów, a następnie gminną spółdzielnię.

Młyn Repsz to jeden z najstarszych i najciekawszych obiektów przemysłowych na terenie ziemi sochaczewskiej. Do dziś zachował się w niemal niezmienionym stanie architektonicznym, a co więcej nadal pełni swoją funkcję jaką oczywiście, jest produkcja mąki. 

• Cmentarz żydowski

Nekropolia żydowska w Sochaczewie jest jedną z najstarszych w Polsce, założona została na przełomie XV i XVI wieku. Pierwsza notka o kirkucie pochodzi z II połowy XVI wieku, zatem data powstania plasuje go obok cmentarza Remu w Krakowie czy Tykocinie. O wartości sochaczewskiego cmentarza świadczą również inskrypcje na żydowskich grobach, są one niezwykle ważnym źródłem danych historycznych i dziejowych.

Przez wiele stuleci Żydzi z terenu całego Mazowsza grzebali swych bliskich na miejscowym beit kwarot (dom grobów). Początkowo przyczynił się do tego przywilej obowiązujący w Warszawie od 1527 do 1780 roku, „de non tolerandis Judeis” zakazujący Żydom przebywania w mieście jak również pochówku zmarłych. Kolejnym czynnikiem była chęć złożenia ciał swych bliskich w pobliżu rodzinnych grobów.

Cmentarz jest miejscem spoczynku obywateli, którzy wyjątkowo zasłużyli się dla społeczności żydowskiej. Wśród nich wymienić należy : rabina Mosze Charyfa, rabina Eliezera ha-Kohena Lipskera, Abrahama Bornsteina cadyka z Sochaczewa. Ten ostatni to znany w całej Rzeczpospolitej i Europie twórca dzieł na temat Tory, traktatów talmudycznych. Był człowiekiem słynącym z bogobojności i mądrości. Cadyk stanowił dla wspólnoty wzór pobożności, sprawiedliwości i pokory.  

W czasie II wojny światowej nekropolia została znacznie zniszczona. Wiele nagrobków niemal doszczętnie zdewastowano również poprzez wyłamywanie macew tuż nad ziemią. Po likwidacji getta cmentarz był także miejscem masowych egzekucji Żydów w wykopanych dołach.

Obszar cmentarza otoczony jest niewysokim, metalowym ogrodzeniem. Wejście zostało ozdobione Gwiazdami Dawida. Najstarsza część zachodnio-północna zachowała się niestety tylko fragmentarycznie. Wśród traw odszukać można kilka starych, kamiennych grobów w formie macewy.

W nowej części wznosi się odbudowany w latach 1989-1990 ohel-kaplica cadyków Bornsteinów z trzema tablicami epitafijnymi, Abrahama Bornsteina, jego syna Samuela Bornsteina i Dawida Bernsteina.

Z tyłu za mauzoleum znajduje się pomnik upamiętniający ofiary Holocaustu z napisem : „Pamięci pomordowanym w czasie II wojny światowej przez hitlerowców obywatelom polskim narodowości żydowskiej, mieszkańców Sochaczewa i okolic. Postawione w 1989r. przez rodaków z Izraela z inicjatywy Jehudy Widawskiego”.

Tuż obok w 1991 roku postawiono symboliczną ścianę płaczu. W betonowy mur zatopiono fragmenty potrzaskanych macew. Umocowano także tablice z napisem „Pamiętaj! Żydzi z Sochaczewa i okolic żyli tu przez 600 lat. Zostali unicestwieni przez nazistów w latach 1939-1945”.

Sochaczew był miastem żydowskim przez wiele stuleci, Żydzi osiedlili się w mieście prawdopodobnie w latach 1426-1455, a w 1809 roku Żydzi stanowili ponad 80% mieszkańców. Dramatycznie uległo to zmianie dopiero podczas ogólnopolskiej zagłady ludności żydowskiej w czasie II wojny światowej. 

• Dwór w Czerwonce 

Obiekt zbudowany został około 1800 roku, początkowo stanowił własność rodziny Błeszyńskich. Następnie przez sześć lat posiadłością gospodarował nim Jan Nepomucen Toczyski, marszałek powiatu błońskiego.

Od 1823 roku dziedzicem majątku był August Radwan, dowódca pułku piechoty Wielkiego Księcia Michała. Po śmierci generała, jego żona wyszła za mąż za Stanisława Rychłowskiego i to on stał się kolejnym właścicielem dóbr.  W 1855 roku został odkupiony przez Kazimierza Aleksandra Garbolewskiego i jego żonę Mariannę z Cotinów.

W okresie okupacji dwór był siedzibą Hansa Scheu’a, pełniącego funkcję starosty sochaczewskiego. W czasie Powstania Warszawskiego mieścił się tu sztab Ericha von dem Bacha, który zarządzał stąd działaniami wojsk niemieckich.

Po drugiej wojnie światowej budynek dworski został znacznie rozbudowany od strony  ogrodowej i znajdowała się w nim Szkoła Rolnicza. W chwili obecnej jest siedzibą    Państwowej Szkoły Muzycznej im. Fryderyka Chopina.

Dwór posiada cechy klasycystyczne. Jest budynkiem parterowym, murowanym z cegły i otynkowanym. Elewacja obiektu ozdobiona jest boniowaniem, będącym dekoracyjnym opracowaniem lica muru.

Wzniesiony został na planie prostokąta, jedenastoosiowy. Trójosiowa część środkowa jest piętrowa, poprzedzona dodatkowo od frontu portykiem o czterech kolumnach toskańskich. Dźwiga ona belkowanie z fryzem tryglifowym, nad którym wznosi się trójkątny szczyt. Prostokątne otwory okienne ujęte zostały w profilowane, uszakowe obramienia.

W części środkowej widoczne są odcinki profilowanego gzymsu.Układ wnętrz dwutraktowy z korytarzem pośrodku i sienią na osi, został gruntownie przekształcony w pomieszczeniach. Na prawo od sieni znajduje się wykonany z piaskowca, klasycystyczny kominek. Został on ujęty dwiema parami jońskich kolumienek.

Budynek pokrywa czterospadowy dach, niegdyś kryty dachówką, w 1972 roku zastąpiony blachą. Połacie dachu urozmaicają małe, owalne okienka, zwane lukarnami. Zachowały się także pozostałości parku krajobrazowego z I połowy XIX stulecia. Obecnie nosi on imię Ignacego Garbolewskiego.

• Pałac w Gawłowie

Pałac w Gawłowie w obecnym kształcie powstał w latach 20. XX wieku po rozbudowie istniejącego tu od wielu wieków dworu. Dobra Gawłowo odnotowywane są w dokumentach historycznych od 1349 roku, miejscowość została zaliczona do kasztelanii wyszogrodzkiej. Pozostawała w zarządzie książąt mazowieckich, a następnie rodzin Mżurków, Gawłowskich, Lasockich, Skarżyńskich, Pruszaków i Łubieńskich. W 1919 roku właścicielem dóbr Gawłowo został Maksymilian Hayden Wurzel, który przebudował zniszczony podczas I wojny światowej dwór na istniejący obecnie pałac. Ostatnim właścicielem był przedsiębiorca Konstanty Blumtrytt, który wybudował znajdującą się niemal naprzeciw fabrykę wyrobów pończoszniczych (obecnie zakład produkcyjny Zeptera). Architektura tego budynku nawiązuje do wyglądu pałacu.

Wśród ważnych postaci, które wywodzą się z Gawłowa, warto wymienić Ambrożego Skarżyńskiego, urodzonego w 1789 r. adiutanta Napoleona Bonapartego, za swoje zasługi obdarzonego tytułem Barona Cesarstwa, później uczestnika powstania styczniowego, Mariannę Pruszak (z domu Skarżyńską), przyjaciółkę młodego Fryderyka Chopina, oraz Władysława Łubieńskiego, inicjatora utworzenia sochaczewskiego szpitala, otwartego w 1903 r.

Budynek ma cechy neoklasycystyczne, jest piętrowy, podpiwniczony, zbudowany z cegły i otynkowany na biało. Powstał na planie prostokąta zbliżonego do kwadratu, poddasze nakryto czterospadowym dachem. Pałac posiada siedmioosiową elewację frontową, z trzyosiowym płytkim ryzalitem umieszczonym centralnie, zwieńczonym trójkątnym szczytem z eliptycznym okienkiem. W poziomie parteru ryzalit poprzedzony jest zabudowaną sionką, dźwigającą otwarty taras na poziomie piętra. Od strony ogrodu, na elewacji tylnej, umieszczono smukły, półokrągły ryzalit.

Pałac otacza park w stylu angielskim, w którym można znaleźć około 30 gatunków drzew i krzewów. Warta uwagi jest również zabytkowa brama wjazdowa, wybudowana około 1890 roku w stylu neoklasycystycznym, w formie czterech słupów z otynkowanej na biało cegły, z metalowymi elementami. Obok bramy ustawiono kapliczkę maryjną.

W czasie II wojny światowej w pałacu mieścił się niemiecki szpital zakaźny, co uchroniło budowlę od zniszczeń. Od 1946 do 2011 roku mieścił się w niej Dom Pomocy Społecznej. Liczne prowadzone w tym czasie przebudowy i modernizacje bezpowrotnie zniszczyły zabytkową, wewnętrzną substancję pałacu.

Od 2018 roku zespołem pałacowo-parkowym w Gawłowie zarządza Fundacja Ochrony Zabytków Mazowsza ustanowiona przez Agnieszkę i Zbigniewa Gerasików. Celem Fundacji jest przywrócenie zabytku do stanu świetności oraz nadanie całemu obiektowi nowych funkcji – ma stać się miejscem rekreacji i spotkań mieszkańców Sochaczewa oraz okolicznych miejscowości.

• Dwór w Chodakowie

Dwór zbudowany został w dwudziestoleciu międzywojennym, prawdopodobnie z wykorzystaniem murów budowli stojącej tu wcześniej, która powstała w pierwszej połowie XIX w. Pierwszym właścicielem posiadłości najprawdopodobniej był Ostrzewicz, to z tego okresu pochodzi część dwukondygnacyjna. Na przełomie XIX i XX stulecia wzniesiona została część jednokondygnacyjna.

Następnie dworek często zmieniał właścicieli byli nimi kolejno : Lilpop i Staroruski, po 1920 roku zakupił go Korc, który dysponował dobrami przez sześć lat, a później odsprzedał je spółce akcyjnej. Dobudował on do istniejącego założenia inny w charakterze dwór, którego oś była prostopadła do osi pierwszego pałacu. Odwrócił tym samym cały układ zabudowy i parku oraz wyznaczył nową główną oś założenia. Gospodarzem został wówczas jeden z właścicieli spółki, Krzyżanowski i gospodarował nim do drugiej wojny światowej.

Przez kilkanaście lat po wojnie w dworze były mieszkania. W roku 1952 lokatorzy zostali wykwaterowani, a w budynku urządzono Ośrodek Zdrowia.Obecnie obiekt stanowi własność osoby prywatnej i niestety powoli popada w ruinę. Powybijane okna zastępują deski, w wielu miejscach widoczny jest odpadający tynk.

Dworek skomponowany jest w charakterze tzw. „stylu dworkowego”, ze znaczną przewagą elementów klasycystycznych. Składa się on z dwóch części pochodzących z różnych okresów : prostokątnego fragmentu parterowego i ustawionej do niego prostopadle części piętrowej, również prostokątnej, dobudowanej w 1928 roku.

Pierwsza z nich jest siedmioosiowa z trójosiową partią środkową zwieńczoną trójkątnym szczytem dodatkowo poprzedzona portykiem opartym na czterech pękatych kolumnach toskańskich, które podtrzymują taras na pierwszym piętrze. Ma ona charakter typowego dworu ziemiańskiego.

Podpiwniczone i piętrowe skrzydło, ustawione prostopadle do niej , jest pięcioosiowe i wyróżnia się płytkimi ryzalitami, które wieńczą trójkątne szczyty w obydwu elewacjach wzdłużnych. Budynek posiada boniowane naroża.

Całość pokryta jest czterospadowym dachem, posiadającym niewielkie nachylenie, który w części parterowej przerwany jest wysoką facjatą. Obie części połączone są dodatkowo murowanym, parterowym łącznikiem, posiadającym w ścianach bocznych duże arkadowe okna. Otwory okienne całego budynku obiegają gładkie opaski pasowe. Drzwi wejściowe ujmują dwa owalne okna. Wystawkę dachową z drzwiami balkonowymi i dwoma otworami okiennymi wieńczy gzyms uskokowy i gzymsowy fronton z półkolistym okienkiem umieszczonym centralnie. W bocznych połaciach dachu znajdują się lukarny z zamkniętymi półkoliście oknami. Cały budynek opięty jest masywnym, uskokowym gzymsem wieńczącym. Ponad nim obiekt obiega gładki pas attykowy zwieńczony skromnym gzymsem.

Całość założona jest na planie prostokąta, z sienią centralną na osi. Posiada dwutraktowy układ pomieszczeń, a w traktach występują połączenia amfiladowe. W trakcie ogrodowym znajduje się reprezentacyjny salon na planie prostokąta. Po zakończeniu II wojny światowej, adaptując pałac do nowych funkcji zmieniono układ wnętrz.

• Obiekty cmentarza parafii św. Wawrzyńca przy ul. Traugutta.

Cmentarz parafialny założony został około 1830 roku na gruntach majątku Czerwonka, będących w posiadaniu generała Augusta Radwana. Teren ten leżał wówczas tuż poza granicami miasta, obecnie jest to prawie centrum Sochaczewa.

Na terenie cmentarza znajduje się bardzo dużo nagrobków znamienitych w życiu i historii mieszkańców Sochaczewa i okolic. Najstarsze pomniki mówią nam o minionej kulturze i sztuce regionu. Wybrane z nich uznać można za istne dzieła sztuki.

-  Kaplica grobowa rodziny Tomickich herbu Łodzia z 1847r. jest obiektem znajdującym się w centrum nekropolii.  

Murowana budowla została wzniesiona w I połowie  XIX wieku w stylu klasycystycznym. Naroża budynku zdobią boniowania będące imitacją muru z ciosów kamiennych. Elewacja frontowa zakończona jest trójkątnym tympanonem z herbem rodziny w centralnej części. W ścianach bocznych zauważyć możemy dwa półkoliście zakończone okna. Całość pokryta jest dwuspadowym, blaszanym dachem z czworoboczną sygnaturką na szczycie.

W okresie międzywojennym u wejścia do kaplicy wmurowano tablicę upamiętniającą mieszkańców Ziemi Sochaczewskiej, poległych w walkach toczonych w latach 1918-20. We wnętrzu widoczny jest klasycystyczny ołtarz pochodzący z I połowy XIX w., niestety zachowany w złym stanie. Do niedawna był on ozdobiony dodatkowo przez oleodruk z II połowy XIX w. przedstawiający Chrystusa, który aktualnie oddany jest do konserwacji. W ścianach kaplicy znajdują się epitafia, z których na uwagę zasługuje szczególnie wykonane z białego marmuru epitafium syna generała wojsk polskich, Jana Tomickiego. Autorem tego dzieła jest bowiem Bolesław Syrewicz, wspaniały rzeźbiarz, twórca wielu medalionów i nagrobków na warszawskich Powązkach.

- Prawosławna kaplica grobowa wzniesiona około 1914 roku. Jest ona jedną z nielicznych pozostałości po kwaterze dla prawosławnych, która uległa zniszczeniu w latach sześćdziesiątych XX wieku.Obiekt jest murowany z cegły, zwieńczony pięcioma wieżyczkami z cebulastymi hełmami.

- Nagrobek ewangelicki Bogumiła i Julii Weichert będący również jednym z nielicznych reliktów po kwaterze z grobami ewangelickimi. Widnieje na nim cytat z tłumaczenia protestanckiego Pisma Świętego, nazywanego Biblią Gdańską : „Jam jest zmartwychwstanie i żywot; kto we mnie wierzy, choćby też umarł, żyć będzie”.

- Najstarszym nagrobkiem jest należący do Józefa Uszyńskiego, oficera Korpusu Inżynierów Byłych Wojsk Polskich i właściciela majątku ziemskiego Gawłów. Jest on zwieńczony klasycystycznym tympanonem z płaskorzeźbionym wyobrażeniem antycznego hełmu. Zabytkowy pomnik nie jest obecnie w zbyt dobrym stanie.

Na sochaczewskiej nekropolii zachowało się do dziś wiele nagrobków w stylu klasycystycznym, eklektycznym i neogotyckim. Głównym materiałem wykorzystywanym do budowy pomników był szary piaskowiec, jednak występują również grobowce wykonane z marmuru.

Na uwagę zasługują także nagrobki żeliwne, z których wymienić należy grób Konstancji z Filipowskich Szwerin, posiadający piękny ażurowy krzyż. Najczęściej spotykanymi wizerunkami w rzeźbie nagrobnej są Chrystus i anioły, jednakże przedstawiano również figury Matki Boskiej. Najbardziej interesująca znajduje się na grobie Aleksandra Bielawskiego zmarłego w 1877 roku.

Pomniki i miejsca pamięci

• Pomnik Bolesława Krzywoustego

Pomnik został postawiony przy ulicy Staszica w okresie dwudziestolecia międzywojennego przez władze miasta Sochaczewa dla uczczenia 800 rocznicy śmierci księcia Bolesława Krzywoustego. Jest to niewielki obelisk zwieńczony krzyżem, w górnej części wykuto napis „ NA PAMIĄTKĘ JUBILEUSZU 1900-LECIA UKRZYŻOWANIA CHRYSTUSA PANA.”

Poniżej znajduje się tekst głoszący, iż jest to :

MIEJSCE POŚWIĘTNE KOŚCIOŁA ŚW. TRÓJCY I KLASZTORU OO. BENEDYKTYNÓW, W KTÓRYM ZMARŁ W ROKU 1138 KRÓL POLSKI BOLESŁAW KRZYWOUSTY ORAZ KOŚCIOŁA PARAFIALNEGO ŚW. WAWRZYŃCA I ŚW. MARII MAGDALENY KONSEKROWANEGO W 1257 R. SPALONEGO W WALCE WOJSK POLSKICH Z NAJAZDEM PRUSKIM W 1794 R.

Jedynym zachowanym dokumentem, który przytacza miejsce śmierci Bolesława Krzywoustego jest Kodeks sochaczewski Rocznika Świętokrzyskiego Nowego. W październiku 1138 roku Książe przebywał w niewielkiej odległości od Sochaczewa, ponieważ polował w miejscowych puszczach na grubego zwierza. Wówczas to zachorował i zmarł w sochaczewskim klasztorze benedyktynów. Następnie zwłoki księcia przetransportowano do Płocka gdzie odbył się pogrzeb, a ciało zostało pochowane w katedrze na Wzgórzu Tumskim.

• Pomnik Jana Pawła II i kardynała Stefana Wyszyńskiego

Pomnik znajdujący się na skwerze przed kościołem pw. Matki Bożej Różańcowej w parafii św. Wawrzyńca przedstawia dwóch wielkich Polaków Jana Pawła II i Kardynała Stefana Wyszyńskiego. Monument został odsłonięty 16 października 2003 roku w trakcie uroczystości związanych z 25 rocznicą Pontyfikatu Ojca Świętego. Uroczystego poświęcenia dokonał gospodarz diecezji łowickiej ks. Biskup Alojzy Orszulik. Na cokole umieszczono napis :

„NIE BYŁOBY NA STOLICY PIOTROWEJ PAPIEŻA- POLAKA…

GDYBY NIE BYŁO TWOJEJ WIARY TWEGO ZAWIERZENIA MATCE BOŻEJ

JAN PAWEŁ II”

Pomnik mieści się w centralnym punkcie nowo zagospodarowanego skweru. Na zlecenie miasta został on obsadzony kwiatami, krzewami i zielenią. Zbudowano nowe chodniki i ścieżki prowadzące do monumentu, a plac oświetlono stylizowanymi lampami.    

• Pomnik Jana Pawła II w Chodakowie przy kościele pw. św. Józefa Robotnika

Pomnik został odsłonięty 23 października 1998 roku dla uczczenia XX rocznicy Pontyfikatu Papieża Polaka. Głównym materiałem z którego został zrobiony jest brąz i granit. Autorem projektu był doc. Dr Wincenty Kućma. Monument przedstawia Jana Pawła II pełnego powagi, zamyślonego i przypomina zasadniczą myśl pontyfikatu Ojca Świętego – „… Otwórzcie na oścież drzwi Chrystusowi…”.

• Pomnik „Solidarności” (skwer przed Urzędem Miejskim)

13 grudnia 2005 roku w rocznicę wprowadzenia stanu wojennego, przed Urzędem Miejskim odbyła się uroczystość odsłonięcia tablicy upamiętniającej 25 lecie działalności NSZZ „Solidarność”. Tablicą umieszczono na 24 tonowym kamieniu podarowanym mieszkańcom miasta przez firmę „Energop”. 27 września 2005 roku Rada Miejska nadała skwerowi przed ratuszem miejskim, imię „Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego SOLIDARNOŚĆ”. Zdecydowano wtedy również, że w ramach obchodów rocznicowych, na skwerze ustawiony zostanie pomnik przypominający kolejnym pokoleniom o historycznych dokonaniach związku. Na tablicy pamiątkowej umieszczono słowa : „UZNAJĄC DONIOSŁOŚĆ I ZNACZENIE RUCHU SPOŁECZNEGO, KTÓRY DOPROWADZIŁ DO POWSTANIA W DNIU 31 SIERPNIA 1980 ROKU NIEZALEŻNEGO SAMORZĄDNEGO ZWIĄZKU ZAWODOWEGO "SOLIDARNOŚĆ", DLA UPAMIĘTNIENIA 25 ROCZNICY POWSTANIA TEGOŻ ZWIĄZKU, BĘDĄCEGO ZALĄŻKIEM ZNACZĄCYCH PRZEMIAN W EUROPIE ŚRODKOWEJ I WSCHODNIEJ, RADNI MIASTA SOCHACZEWA IV KADENCJI POSTANAWIAJĄ NADAĆ NAZWĘ DLA SKWERU - "SKWER IM. NIEZALEŻNEGO SAMORZĄDNEGO ZWIĄZKU ZAWODOWEGO "SOLIDARNOŚĆ."

• Tablica upamiętniająca ks. Jerzego Popiełuszkę

Tablica-pomnik upamiętniająca działalność i męczeńską śmierć Jerzego Popiełuszki została odsłonięta 3 listopada 2004 roku na ścianie bocznego wejścia do kościoła pw. Matki Bożej Różańcowej w parafii św. Wawrzyńca. Dokładnie 20 lat wcześniej 3 listopada 1984 roku odbył się pogrzeb legendarnego duszpasterza i kapelana „Solidarności”. Pomnik przedstawia postać księdza Jerzego, który w prawej dłoni trzyma Pismo Święte zaś lewą trzyma na tablicy będącej jakoby przedłużeniem sutanny. Na jej powierzchni widnieje napis :

„NIEZALEŻNY SAMORZĄDNY ZWIĄZEK ZAWODOWY SOLIDARNOŚĆ ODDZIAŁ SOCHACZEW”, a poniżej :

„ZŁO DOBREM ZWYCIĘŻAJ…”

W XX ROCZNICE MĘCZEŃSKIEJ ŚMIERCI SŁUGI BOŻEGO KS. JERZEGO POPIEŁUSZKI – WDZIĘCZNI ZA PRZESŁANIE”

Pomysłodawcami i inicjatorami byli sochaczewska „Solidarność” oraz mieszkańcy miasta i powiatu, którzy udzielili wsparcia finansowego.

Ks. Jerzy Popiełuszko nie był osobiście związany z Sochaczewem, jednakże wielu mieszkańców uczestniczyło w jego mszach za ojczyznę w latach 80-tych oraz spotykało się z księdzem w różnych miejscach kraju. 

• Tablica upamiętniająca ofiary II wojny światowej

Przy wejściu do kościoła pw. Matki Bożej Różańcowej w 50 rocznicę wybuchu II wojny światowej wmurowano ścianę pamięci z wyrytymi nazwiskami mieszkańców Sochaczewa, którzy oddali swe życie w czasie wojny. W centralnym punkcie ściany znajduje się krzyż z marmurowych płyt na którym widnieje napis :

„PAMIĘCI SYNÓW I CÓREK ZIEMI SOCHACZEWSKIEJ KTÓRZY CIERPIENIEM, KRWIĄ I ŻYCIEM ZAPŁACILI ZA WIARE W BOGA LUDZKĄ GODNOŚĆ I WOLNOŚĆ NARODU

- ŻOŁNIERZY WOJNY OBRONNEJ WE WRZEŚNIU 1939R.

- ŻOŁNIERZY ARMII KRAJOWEJ I POLSKICH SIŁ ZBROJNYCH

- OFIAR TERRORU

POLEGLYCH

- W AKCJACH ZBROJNYCH

- W POWSTANIU WARSZAWSKIM

ZAMORDOWANYCH

- W KATOWNIACH, ŁAGRACH, OBOZACH KONCENTRACYJNYCH, KREMATORIACH I EGZEKUCJACH

SPOŁECZEŃSTWO SOCHACZEWSKIE W 50-TĄ ROCZNICĘ WYBUCHU II WOJNY ŚWIATOWEJ”

31 lipca 1994 roku Biskup Alojzy Orszulik dokonał poświęcenia pomnika-ściany, a głównymi fundatorami była wspólnota parafialna oraz oddział sochaczewskiego Światowego Związku Żołnierzy AK.

• Tablica upamiętniająca żołnierzy Armii Krajowej

Tablica znajduje się wewnątrz kościoła pw. Matki Bożej Różańcowej w parafii św. Wawrzyńca. Została wmurowana 11 listopada 1999 roku dzięki staraniom wspólnoty parafialnej i sochaczewskich żołnierzy AK. Na jej powierzchni widnieje napis :

„PAMIĘCI ŻOŁNIERZY ARMII KRAJOWEJ i POLSKI PODZIEMNEJ

SYNÓW I COREK ZIEMI SOCHACZEWSKIEJ

którzy oddali swe życie w Powstaniu Warszawskim

podczas okupacji

w czasie terroru komunistycznego

oraz – tych którzy przeżywszy czas walki aż do śmierci okazali się wierni słowom

BÓG HONOR OJCZYZNA

Koledzy z AK Obwód „Skowronek” Duchowieństwo i wierni Miasta Sochaczewa

                                              1.IX.1939r. – 11.XI.1999r. 

• Figura Chrystusa przy kościele parafialnym pw. Matki Bożej Różańcowej w parafii św. Wawrzyńca

Pomnik-figura Chrystusa Zmartwychwstałego został postawiony w pierwszą rocznicą odzyskania niepodległości przez Polskę z inicjatywy mieszkańców Sochaczewa. Napis na cokole pomnika głosi :

„1919 PAMIĄTKA ODRODZENIA NARODU POLSKIEGO”

Figura ocalała z niemieckiego bombardowania w 1939 roku w czasie którego znacznych uszkodzeń doznał kościół parafialny i gmach byłego klasztoru dominikanów. 

• Pomnik Golgota przy kościele NMP w Trojanowie

Pomnik-Ściana Pamięci stanął na skarpie przy kościele parafialnym w 1999 roku. Jest on swego rodzaju pamiątką wydarzeń poprzedniego stulecia, poświęconą wszystkim ofiarom. Na obelisku widnieje napis:

"DEO OPTIMO MAXIMO. U PROGU XXI W., DLA UCZCZENIA OFIAR ODCHODZĄCEGO STULECIA, POLAKOM POLEGŁYM I POMORDOWANYM, W TYM 18-TU ROZSTRZELANYCH MIESZKAŃCÓW TROJANOWA 15 WRZEŚNIA 1939 R., POMNIK TEN STAWIAJĄ PROBOSZCZ I PARAFIA."

Z inicjatywy księdza prałata Antoniego Jaszczołta, długoletniego proboszcza parafii w Trojanowie 12 czerwca 2001 roku odbyła się uroczystość podczas której w centralną niszę pomnika wmurowano ziemię z Katynia. Następnie znalazły się tu prochy pobrane z nekropoli w Monte Cassino i Newark, niewielkiego miasta w Anglii. Natomiast 17 września 2007 roku w pomniku-golgocie spoczęły dwie urny z ziemią pochodzącą z cmentarza policjantów zamordowanych przez NKWD w Twerze w 1940 roku oraz z ziemią pobraną z kwatery polskiej cmentarza wojennego w Arnhem w Holandii.

• Tablica upamiętniająca wyniesienie Najświętszego Sakramentu przez organistę Stanisława Ochalskiego

Tablica znajduje się wewnątrz kościoła pw. Matki Bożej Różańcowej w parafii św. Wawrzyńca. W czasie bombardowania i ostrzału artyleryjskiego Sochaczewa miejscowy organista Stanisław Ochalski widząc płonący kościół św. Marii Magdaleny uratował Najświętszy Sakrament. Przeniósł go do podominikańskiego kościoła Matki Bożej Różańcowej. Następnie przeniesiono go do willi dr Adolfa Ossowskiego, mieszczącej się przy ulicy ks. Ignacego Skorupki. Poza Najświętszym Sakramentem organista wyniósł także inne cenne przedmioty znajdujące się w świątyni. Wśród nich siedemnastowieczny krzyż z relikwią, monstrancję z końca XVIII stulecia, szaty liturgiczne oraz księgi metrykalne z XVIII i XIX wieku. Jedną z uratowanych szat był ornat z herbem Potockich-Pilawa podarowany kościołowi na początku XVIII stulecia przez prymasa Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego Teodora Potockiego.

Kiedy Ochalski kolejny raz wracał do kościoła został ranny przez odłamek eksplodującego obok pocisku i zmarł tego dnia na skutek odniesionych ran.

• Pomnik Chopina

Pomnik znajduje się w parku u zbiegu ulic Warszawskiej i Traugutta. Na obelisku zamontowano odlaną z brązu tablicę oddającą hołd największemu polskiemu kompozytorowi oraz płaskorzeźbę profilu twarzy kompozytora. Autorem projektu i wykonawcą jest znany rzeźbiarz Mirosław Biskupski.

Na tablicy umieszczono napis : FRYDERYK CHOPIN 1810-1849 WIELKIEMU POLAKOWI W     HOŁDZIE MIESZKAŃCY SOCHACZEWA A.D. 2010

• Tablica upamiętniająca śmierć sochaczewskich nauczycieli w kościele pw. Matki Bożej Różańcowej w parafii św. Wawrzyńca

Tablica wmurowana wewnątrz świątyni i poświęcona przez bp Alojzego Orszulika 9 października 1993 roku w celu uczczenia pamięci nauczycieli tajnego nauczania, uczestników ruchu oporu i ofiar II wojny światowej. Pomysłodawcami powstania tablicy są nauczyciele, uczniowie i społeczeństwo Ziemi Sochaczewskiej. Znajduje się na niej cytat Juliusza Słowackiego :

„NIECH ŻYWI NIE TRACĄ NADZIEI I PRZED NARODEM NIOSĄ OŚWIATY KAGANIEC

A KIEDY TRZEBA NA ŚMIERĆ IDĄ PO KOLEI JAK KAMIENIE PRZEZ BOGA RZUCANE NA SZANIEC."

• Tablice mieszczące się na elewacji frontowej Muzeum Ziemi Sochaczewskiej i Pola Bitwy nad Bzurą

- Tablica pamięci majora Feliksa Kozubowskiego dowódcy II Batalionu 18 pułku piechoty i jego żołnierzy walczących i poległych w dniach 13-15 września 1939 roku w obronie Sochaczewa. Wmurowana w 2009 roku w 70 rocznicę Bitwy nad Bzurą dzięki inicjatywie mieszkańców Sochaczewa.

- Tablica pamięci por. Mariana Walickiego kawalera Virtuti Militari który 19 września 1939 roku pod Wólką Węglową jako dowódca czołgowego szwadronu poprowadził do szarży 14 Pułk Ułanów Jazłowieckich.

- Tablica pamięci kaprala Mieczysława Czecha kawalera Virtuti Militari, który w szarży pod Wólką Węglową 19 września 1939 roku uratował sztandar 14 Pułku Ułanów Jazłowieckich, wmurowana w 1992 roku.

- Tablica dla upamiętnienia obchodów 600-lecia nadania praw miejskich. Ufundowana przez Miejską Radę Narodową i Cech Rzemiosł Różnych i wmurowana w ścianę muzeum w 1968 roku.

- Tablica pamięci żołnierzy poległych w Bitwie nad Bzurą, wmurowana w 50 rocznicę wybuchu II wojny światowej. Ufundowana przez społeczeństwo województwa skierniewickiego w 1989 roku.